Lễ hội “Ná Nhèm” Bắc Sơn, Lạng Sơn có gì đặc biệt?

Mặc cho mưa rét, ngày 15 tháng Giêng vừa qua, gần chục nghìn lượt người đến với hội Ná Nhèm, một lễ hội xuân truyền thống có từ 300 năm của người dân tộc Tày xã Trấn Yên, huyện Bắc Sơn, Lạng Sơn.

Lễ hội Ná Nhèm là gì?

Trai tráng đội mưa rước ‘của quý’ 1,3 m ở lễ hội Ná Nhèm

Lễ hội Ná Nhèm là một lễ hội phồn thực được tổ chức hàng năm vào mỗi ngày Rằm tháng Giêng âm lịch tại xã Trấn Yên, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Theo tiếng Tày, “Nhá Nhèm” được hiểu là mặt nhọ. Lễ hội là việc phục dựng lại câu chuyện đánh giặc ngoại xâm của nhân dân cùng các tín ngưỡng, phong tục tập quán địa phương. Đây cũng là lễ hội duy nhất mà con cháu nhà Mạc được hô vạn tế với vua tổ của mình là Mạc Thái Tổ và Mạc Thái Tông.

Lịch sử ra đời lễ hội Ná Nhèm

Theo báo Kinh tế và Đô thị, lễ hội Ná Nhèm đã có khi con cháu nhà Mạc mong muốn khôi phục vương triều trong thời kỳ hậu Cao Bằng (1677). Hình ảnh của sinh thực khí nam (tàng thinh) và nữ (mặt nguyệt) là biểu trưng cho khát vọng trường tồn của dòng họ. Bấy giờ, dòng họ Mạc đã phải thay tên, đổi họ thành họ Hoàng, họ Bế – con cháu nhà họ Mạc – trước họa tru di. Để được tiếp tục sinh sôi, nảy nở, dòng họ này đã vác sinh thực khí nam và nữ đi cúng vua để mong vua che chở cho dòng họ sinh sôi, nảy nở.

Vào năm 2012, lễ hội đã được phục dựng và tổ chức thường niên trở lại. Trước đó, lễ hội đã bị gián đoạn khoảng 50 năm. Đến ngày 8 tháng 6 năm 2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 1877/QĐ-BVHTT&DL công nhận lễ hội Ná Nhèm là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Hiện nay, đây là lễ hội duy nhất tại Việt Nam mà con cháu nhà Mạc được hô vạn tuế với vua tổ của mình; lễ hội duy nhất sử dụng mô hình khí giới để diễn trò và là lễ hội duy nhất đem sinh thực khí nam nữ đi cúng vua.

Các nghi lễ trong lễ hội Ná Nhèm

Lễ hội Ná Nhèm được diễn ra vào ngày Rằm tháng Giêng âm lịch hàng năm nhưng nó đã được tổ chức thực hiện từ hai tuần trước đó. Bắt đầu từ ngày đầu năm mới theo âm lịch thì sẽ bắt đầu diễn ra lễ cúng Thành Hoàng. Các cụ già sẽ tổ chức họp và bàn giao khóa lềnh, khóa mo, khóa hội trong thời khắc giao thừa.

Lễ hội bao gồm các nghi thức thờ cúng Thành Hoàng, đức thánh Cao Sơn Quý Minh, đức vua Miêu Tĩnh và đức vua Cao Quyết. Lễ hội còn được thể hiện cùng với tích đánh cướp giữ làng và văn hóa địa phương của người Tày. Trong lễ hội, những người rước lễ vật và phục lại trận đánh giặc đều phải bôi nhọ mặt để hóa trang thành giặc Sấc Tài Ngàn cho ma, quỷ không nhận ra mà trả thù. Theo sự tích, những ma, quỷ dữ dọa người chính là 12 tên cướp đến thôn cướp bóc, bị đánh đuổi rồi chết tại đây.

Người nam khi tham gia lễ hội bôi mặt nhọ, một mặt tái hiện lại hình ảnh của giặc “Sấc Tài ngàn” khi xưa

Ngoài ra, lễ hội còn có nghi thức rước sinh thực khí nam (Tàng thinh) và sinh thực khí nữ (Mặt nguyệt). Theo phong tục, mỗi năm Tàng thinh và Mặt nguyệt sẽ được thay đổi một lần do lần tổ chức trước hai linh vực này đã siêu hóa. Tàng thinh được mô tả theo hình ảnh dương vật của nam giới và Mặt nguyệt là hai chiếc mẹt cỡ lớn úp mặt vào nhau, cùng biểu tượng âm dương và hai chữ “Bình An”. Ý nghĩa của hai linh vật này được xem là mong ước sinh sôi nảy nở và con cháu đông đúc.

Những trì diễn Sỹ – Nông – Công – Thương, Ngư – Tiều – Canh – Mục (kén dâu, kén rể) và biểu diễn võ thuật cũng đã được diễn ra từ lúc di chuyển từ làng Mỏ đến miếu Xa Vùn, nơi thờ đức thánh Cao Sơn Quý Minh. Đi đầu đoàn rước linh vật là chánh tướng và phó tướng và đi vừa quét dọn đường. Khi chánh tướng hô lớn lên, các quân lính đi theo sẽ reo lên và giả thi đấu. Trong quá trình diễn ra lễ hội, còn có những trò chơi dân gian địa phương xuất hiện như: chơi đu, kéo co, đẩy gậy, cờ tướng,…

Lễ hội Ná Nhèm năm 2023

Lễ hội Ná Nhèm diễn ra nhằm ngày rằm tháng Giêng (5/2) tại xã Trấn Yên (huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn). Đây là lễ hội của người dân tộc Tày địa phương với mong ước khoẻ mạnh, mùa màng bội thu, gia súc đầy đàn.

Điểm nhấn và đặc sắc nhất của lễ hội là màn rước sinh thực khí nam (Tàng thinh). Ý nghĩa của việc này là ước mong sinh sôi nảy nở, con cháu đông đúc. Năm nay, Tàng thinh dài 1,25 m, đường kính 22 cm và nặng khoảng 40 kg. Đúng 9 giờ 30 phút ngày 15 tháng Giêng, “của quý” được 4 thanh niên trai tráng cẩn trọng rước từ đình làng Mỏ qua nhiều khu vực ruộng lúa của nhân dân trong vùng đến nơi tổ chức lễ hội xuân ở trung tâm xã.

Ông Phạm Bá Phương, Chủ tịch UBND xã Trấn Yên cho biết: Ngoài “Tàng thinh”, tại lễ hội Ná Nhèm, dân làng còn tổ chức rước vật tế mặt nguyệt (tượng trưng cho sinh thực khí nữ) được tạo hình từ hai chiếc mẹt cỡ lớn úp mặt vào nhau, trên có tô vẽ hình âm dương nhiều màu sắc cùng hai chữ “Bình An”. Theo tục lệ, mỗi năm Tàng thinh và mặt nguyệt sẽ được làm mới bởi năm trước đã siêu hóa. Đó là 2 trong 5 linh vật được cúng tiến, đưa rước trong lễ hội độc đáo này.

PGS, TS Đoàn Thế Hanh, Học Viện Chính trị, quốc gia Hồ Chí Minh, người đã nhiều năm nghiên cứu Lễ hội Ná Nhèm chia sẻ: Đây là lễ hội độc đáo, nhiều màu sắc và ấn tượng nhất trong những lễ hội tại Việt Nam.